W ostatnich latach Unia Europejska podejmuje liczne działania związane z dekarbonizacją przemysłu mające bezpośredni wpływ na przedsiębiorców. Przykładem jest ubiegłoroczna nowelizacja dyrektywy ustanawiającej system handlu przydziałami emisji gazów cieplarnianych we Wspólnocie (dyrektywa EU ETS). Nowelizacja zmniejszyła pułap uprawnień do emisji oraz zaostrzyła zasady przydziału uprawnień bezpłatnych, co może skutkować nabywaniem ich w większej ilości niż dotychczas oraz wzrostem cen. Ma to wpływ na koszty prowadzenia działalności w sektorach objętych EU ETS.

W odpowiedzi na nowe regulacje przedsiębiorcy ograniczają emisje produkcyjne np. poprzez wdrażanie nowych, bardziej zaawansowanych technologii. Czasami jednak takie działania są niewystarczające (choćby wtedy, gdy emisje powstają w wyniku rozkładu substancji, do pewnego stopnia niezależnie od stosowanej technologii). W takich przypadkach, coraz częściej mówi się o możliwości wychwytywania i składowania dwutlenku węgla (carbon capture and storage, CCS).

Na poziomie unijnym, ramy prawne dla projektów CCS wyznacza dyrektywa w sprawie geologicznego składowania dwutlenku węgla (dyrektywa CCS), wdrożona do polskiego porządku prawnego przepisami ustawy Prawo geologiczne i górnicze. W szczególności ustawa reguluje kwestie związane z uzyskiwaniem koncesji na podziemne składowanie dwutlenku węgla, wydawanych przez ministra właściwego do spraw środowiska, co do zasady po otrzymaniu opinii Komisji Europejskiej. Ustawa reguluje także inne zagadnienia, związane m.in. z lokalizowaniem projektów CCS, projektowaniem i wykonywaniem prac geologicznych, odpowiedzialnością za składowiska CO2 oraz obowiązkami przedsiębiorców. Jednocześnie warto zauważyć, że o ile ustawa stosunkowo szczegółowo odnosi się do kwestii związanych z podziemnym składowaniem CO2, o tyle nie obejmuje ich wychwytywania i transportu. Wychwytywanie zasadniczo nie zostało w przepisach unormowane i odnoszą się do niego przepisy ogólne, związane m.in. z ochroną środowiska. Natomiast do transportu nawiązuje ustawa Prawo energetyczne, obejmująca m.in. kwestie związane z przyłączeniem do sieci transportowej dwutlenku węgla prowadzonej przez operatora.

Przez wiele lat możliwość realizowania projektów CCS w oparciu o powyższe regulacje była ograniczona. Projekty te mogły bowiem być realizowane wyłącznie w celach demonstracyjnych (np. celem sprawdzenia skuteczności i przydatności stosowania technologii CCS w zakresie ograniczenia emisji CO2 lub też weryfikacji jej bezpieczeństwa dla zdrowia i życia ludzi oraz dla środowiska). Zatem nie mogły służyć celom komercyjnym, co uwzględniając ich wysokie koszty, doprowadziło do niemal całkowitego zaniechania ich realizacji. Takie ograniczenie nie wynikało z dyrektywy, jednakże polski ustawodawca zdecydował się na jego wdrożenie, argumentując, że konieczne jest zbadanie bezpieczeństwa technologii CCS. Ostatecznie jednak żaden projekt demonstracyjny nie został zrealizowany (jedyne dwa projekty CCS w Polsce powstały jeszcze przed ich uregulowaniem w Prawie geologicznym i górniczym).

Pod koniec października ubiegłego roku weszła w życie nowelizacja Prawa geologicznego i górniczego, która zniosła ograniczenie projektów CCS do celów demonstracyjnych oraz wprowadziła dodatkowe zachęty do ich realizacji. Przykładowo, wdrożyła regulacyjne ułatwienia dla składowania dwutlenku węgla na mniejszą skalę, w łącznej ilości poniżej 100 kiloton. Dodatkowo umożliwiła połączenie zatłaczania CO2 do złoża z intensyfikacją wydobywania węglowodorów poprzez podniesienie ciśnienia złożowego, co służyć ma poprawie ekonomicznej opłacalności projektów CCS. Zmieniła też zasady prowadzenia działalności związanej z poszukiwaniem i rozpoznawaniem kompleksu podziemnego składowania dwutlenku węgla. Po pierwsze, obowiązek uzyskania koncesji na poszukiwanie i rozpoznawanie zastąpiono obowiązkiem uzyskania decyzji zatwierdzającej projekt robót geologicznych. Po drugie, podmiotom które rozpoznały i udokumentowały kompleks podziemnego składowania CO2 przyznano ograniczone czasowo wyłączne prawo do wystąpienia z wnioskiem o udzielenie koncesji na podziemne składowanie CO2. Chodzi o to, aby zagwarantować przedsiębiorcom ponoszącym nakłady na poszukiwanie i rozpoznawanie kompleksów CO2 możliwość prowadzenia na ich terenie działalności związanej z podziemnym składowaniem.

Poza dyrektywą CCS oraz ustawą Prawo geologiczne i górnicze, warto zwrócić uwagę na przyjęte w tym roku unijne rozporządzenie w sprawie ustanowienia ram środków na rzecz wzmocnienia europejskiego ekosystemu produkcji technologii neutralnych emisyjnie („Akt o przemyśle neutralnym emisyjnie”). Nakłada ono obowiązek osiągnięcia do 2030 r. rocznej mocy zatłaczania co najmniej 50 mln ton CO2 na terytorium Unii, w jej wyłącznych strefach ekonomicznych lub na jej szelfie kontynentalnym, z wyłączeniem zatłaczania powiązanego z intensyfikacją wydobycia węglowodorów. Do przyczynienia się do osiągnięcia tego celu zobowiązani będą producenci ropy naftowej i gazu ziemnego, z wyjątkami. Jednocześnie nie będą musieli oni realizować projektów CCS samodzielnie – dozwolone będzie zawieranie umów z podmiotami trzecimi realizującymi te projekty w celu wywiązania się ze zobowiązań.

Akt o przemyśle neutralnym emisyjnie przewiduje monitorowanie postępów osiągnięcia celu związanego z zatłaczaniem CO2. Na jego podstawie, Komisja przedkładać będzie Parlamentowi Europejskiemu i Radzie sprawozdania, zawierające m.in. analizę geograficznego i czasowego planowania składowisk CO2, główną infrastrukturę potrzebną do transportu i składowania emisji CO2 pochodzących z instalacji przemysłowych oraz analizę ewentualnych barier utrudniających rozwój rynku CCS. Sprawozdania opracowywane będą w oparciu o dane od państw członkowskich, zobowiązane w pierwszej kolejności do podania do wiadomości publicznej wszystkich obszarów na ich terytorium, na których projekty CCS mogłyby być dopuszczone, a następnie do raportowania m.in. projektów realizowanych na ich terytorium oraz wdrożonych krajowych środków wsparcia.

Dodatkowo Akt przewiduje usprawnienia procesów administracyjnych dla technologii neutralnych emisyjnie, w tym dla technologii CCS. Usprawnienia te mają obejmować m.in. wyznaczanie punktów kontaktowych odpowiedzialnych za koordynowanie procesów wydawania pozwoleń oraz wprowadzenie maksymalnego czasu trwania tych procesów (do 18 miesięcy w przypadku wychwytywania i składowania dwutlenku węgla). Akt nakłada również na państwa członkowskie obowiązek zapewnienia łatwego i scenatralizowanego dostępu w internecie do informacji związanych z projektami technologii neutralnych emisyjnie.

Do technologii CCS odnoszą się także inne akty. Przykładowo, dyrektywa w sprawie promowania stosowania energii ze źródeł odnawialnych (dyrektywa RED) promuje niektóre rodzaje energii elektrycznej produkowanej z zastosowaniem wychwytywania i składowania CO2. Z kolei rozporządzenie w sprawie wytycznych dotyczących transeuropejskiej infrastruktury energetycznej (rozporządzenie TEN-E) uznaje transgraniczne sieci dwutlenku węgla za priorytetowy obszar infrastruktury energetycznej.

Korzyści, szanse i bariery

Podsumowując, wychwytywanie i składowanie dwutlenku węgla ma uzasadnienie zarówno środowiskowe, jak i ekonomiczne. Technologie CCS mogą przyczynić się do redukcji emisji CO2 zwłaszcza w tych sektorach, w których dwutlenek węgla wydziela się ze względu na sam charakter procesów produkcyjnych (np. w produkcji cementu, wapna, koksu, stali, chemikaliów oraz rafinacji ropy). Jednocześnie dyrektywa EU ETS przewiduje, że dwutlenek węgla wychwycony i przetransportowany do stałego składowania nie podlega rozliczeniu w ramach uprawnień do emisji, zatem technologie CCS mogą prowadzić do zmniejszenia wydatków w tym obszarze. W rezultacie, mimo że wymagają one znaczących inwestycji, na dalszych etapach mogą przynosić realne korzyści finansowe.

W Polsce do rozwoju projektów CCS mogą przyczynić się ubiegłoroczne zmiany Prawa geologicznego i górniczego, które dopuściły realizację projektów innych niż demonstracyjne. Jednocześnie polskie regulacje nadal są niedoskonałe. Z jednej strony, do transportowania oraz składowania dwutlenku węgla odnosi się kilka aktów prawnych. Z drugiej, wychwytywanie CO2 regulowane jest jedynie ogólnymi przepisami, np. związanymi z ochroną środowiska. Wreszcie, do dziś nie zostały wydane przepisy wykonawcze określające niektóre szczegółowe warunki realizacji projektów CCS. W odpowiedzi na bariery prawne niekiedy postuluje się wprowadzenie specustawy, która odnosiłaby się do tych zagadnień kompleksowo.

Z kolei na poziomie Unii Europejskiej istotną rolę odegrać może Akt o przemyśle neutralnym emisyjnie, który zakłada osiągnięcie pierwszych celów związanych z zatłaczaniem CO2 już w 2030 r. W dalszej perspektywie cele te będą zwiększane, bowiem przewiduje się, że aby osiągnąć cel zerowych emisji netto, konieczne może być wychwytywanie w Unii do 550 mln ton CO2 rocznie do 2050 r. To, ile projektów CCS ostatecznie uda się zrealizować uzależnione będzie od wielu czynników, w tym od potencjału geologicznego, krajowych środków wsparcia i podejścia społeczeństwa oraz inwestorów.