W dniu 12 marca 2022 r. weszła w życie ustawa z dnia 12 marca 2022 r. o pomocy obywatelom Ukrainy w związku z konfliktem zbrojnym na terytorium tego państwa („Ustawa”). Ustawa weszła w życie z dniem 12 marca 2021 r., z mocą obowiązującą od dnia 24 lutego 2022 r.

Wprowadzone w ustawie rozwiązania dają możliwość zwiększenia pomocy ukraińskim obywatelom przebywającym w Polsce w związku z agresją militarną Rosji.

I. Zakres podmiotowy zastosowania ustawy

Ustawa określa szczególne zasady zalegalizowania pobytu na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej:

1. obywateli Ukrainy, którzy przybyli na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej bezpośrednio z terytorium Ukrainy w związku z działaniami wojennymi prowadzonymi na terytorium tego państwa; oraz
2. obywateli Ukrainy posiadających Kartę Polaka, którzy wraz z najbliższą rodziną z powodu tych działań wojennych przybyli na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej.

Ochrona tymczasowa

Obywatela Ukrainy, o którym mowa powyżej, uznaje się za osobę korzystającą w Rzeczypospolitej Polskiej z ochrony czasowej w rozumieniu ustawy z dnia 13 czerwca 2003 r. o udzielaniu cudzoziemcom ochrony na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej.

Ilekroć w Ustawie jest mowa o obywatelu Ukrainy, rozumie się przez to także nieposiadającego obywatelstwa ukraińskiego małżonka obywatela Ukrainy, o ile przybył on na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej bezpośrednio z terytorium Ukrainy w związku z działaniami wojennymi prowadzonymi na terytorium tego państwa

II. Legalizacja pobytu

Pobyt uznany za legalny

Na podstawie Ustawy, jeżeli obywatel Ukrainy wjechał legalnie na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej po 24 lutego 2022 r., to jego pobyt na terytorium Polski uznaje się za legalny w okresie 18 miesięcy licząc od dnia 24 lutego 2022 r.

Jeżeli obywatel Ukrainy posiadający Kartę Polaka, opuścił Ukrainę w okresie od dnia 24 lutego 2022 r., a następnie przybył legalnie na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej i deklaruje zamiar pozostania na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej, jego pobyt na tym terytorium Polski uznaje się za legalny w okresie 18 miesięcy licząc od dnia 24 lutego 2022 r.

Rada Ministrów określi, w drodze rozporządzenia, datę stanowiącą ostatni dzień okresu, w którym legalny wjazd na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej bezpośrednio z terytorium Ukrainy obywatela Ukrainy deklarującego zamiar pozostania na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej skutkuje tym, że jego pobyt na tym terytorium jest uznawany za legalny, biorąc pod uwagę liczbę cudzoziemców napływających na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej, sytuację ludności cywilnej i perspektywy zakończenia działań wojennych na terytorium Ukrainy oraz względy obronności, bezpieczeństwa państwa oraz względy ochrony bezpieczeństwa i porządku publicznego.

Wyjazd z terytorium Polski w okresie legalnego pobytu

Wyjazd obywatela Ukrainy z terytorium Rzeczypospolitej Polskiej na okres powyżej 1 miesiąca pozbawia go uprawnienia do uznania jego pobytu na terytorium Polski za legalny przez okres 18 miesięcy liczonych od dnia 24 lutego 2022 r.

Pobyt czasowy

Po upływie 9 miesięcy legalnego pobytu w Polsce, ale nie później niż w okresie 18 miesięcy od dnia 24 lutego 2022, obywatele Ukrainy będą mogli wnioskować o udzielenia im pozwolenia na pobyt czasowy w specjalnej uproszczonej procedurze wprowadzonej na podstawie Ustawy. Pozwolenie to będzie wydawane na okres trzech (3) lat, licząc od dnia wydania decyzji a w celu jego udzielenia nie będzie wymaganie spełnienie dodatkowych warunków.

Wniosek złożony przed upływem 9 miesięcy od dnia wjazdu wojewoda pozostawia bez rozpoznania.

Obywatel Ukrainy, który uzyska pozwolenie na pobyt czasowy na podstawie Ustawy będzie w okresie jego ważności uprawniony do wykonywania pracy na terytorium Polski bez konieczności uzyskania dodatkowego pozwolenia na pracę.

III. Możliwość podjęcia pracy na podstawie Ustawy

Na podstawie Ustawy obywatel Ukrainy legalnie przebywający w Polsce będzie uprawniony do podjęcia pracy bez konieczności uzyskania dodatkowego pozwolenia na pracę.

Zawiadomienie powiatowego urzędu pracy

Warunkiem legalnego wykonywania pracy ma być złożenie przez podmiot zatrudniający odpowiedniego powiadomienia do powiatowego urzędu pracy. Powiadomienie powinno nastąpić w terminie 14 dni od dnia podjęcia zatrudnienia za pośrednictwem systemu teleinformatycznego – praca.gov.pl.

W powiadomieniu, o którym powyżej podmiot zatrudniający przekazuje:

1. informacje dotyczące podmiotu powierzającego wykonywanie pracy obywatelowi Ukrainy,
2. dane osobowe obywatela Ukrainy,
3. rodzaj umowy pomiędzy podmiotem powierzającym wykonywanie pracy a obywatelem Ukrainy,
4. stanowisko lub rodzaj wykonywanej pracy oraz
5. miejsce wykonywanej pracy.

Minister właściwy do spraw pracy może określić, w drodze rozporządzenia, liczbę obywateli Ukrainy, którym podmiot powierzający wykonywanie pracy może powierzyć wykonywanie pracy, ustaloną w stosunku do liczby wszystkich osób, którym ten podmiot powierza wykonywanie pracy, kierując się względami bezpieczeństwa państwa i porządku publicznego, ochroną lokalnych rynków pracy oraz zasadą komplementarności zatrudnienia cudzoziemców w stosunku do obywateli polskich.

Działalność gospodarcza

Obywatele Ukrainy, których pobyt na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej uznaje się za legalny na podstawie Ustawy mogą podejmować i wykonywać działalność gospodarczą na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej na takich samych zasadach jak obywatele polscy, pod warunkiem uzyskania przez obywatela Ukrainy numeru PESEL.

IV. PESEL dla obywatela/ki Ukrainy

Ustawa wprowadza specjalny tryb uzyskania numeru PESEL.

Potwierdzenie tożsamości

Numer PESEL zostanie nadany po ustaleniu tożsamości osoby w oparciu o przedstawione dokumenty jak paszport, dowód osobisty, ale także karta Polaka czy prawo jazdy, a dla osób niepełnoletnich na podstawie aktu urodzenia. Procedura pozwala na potwierdzenie tożsamości także na podstawie dokumentu unieważnionego albo bez dokumentu na podstawie oświadczenia.

Wniosek

W celu uzyskania numeru PESEL obywatel Ukrainy składa pisemny wniosek osobiście w siedzibie organu gminy. We wniosku należy podać szereg podstawowych informacji. Do wniosku dołączana będzie fotografia osoby, której numer PESEL jest nadawany i pobrane zostaną jej odciski palców. Organ gminy może zapewnić obywatelowi Ukrainy, którego pobyt na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej uznaje się za legalny możliwość nieodpłatnego wykonania fotografii.

V. Profil zaufany dla obywatela Ukrainy

W celu ułatwienia obywatelom Ukrainy dostępu do usług publicznych online wraz z nadaniem numeru PESEL obywatele Ukrainy będą mogli uzyskać profil zaufany.

Będzie to możliwe poprzez wskazanie adresu poczty elektronicznej oraz numeru telefonu komórkowego i wyrażenie zgody we wniosku o nadanie numeru PESEL. Dane aktywacyjne do profilu zaufanego będą przesyłane automatycznie na wskazany numer telefonu komórkowego. Profil Zaufany jest to bezpłatne narzędzie, dzięki któremu można załatwiać sprawy urzędowe online i podpisywać dokumenty elektronicznie poprzez platformę ePUAP.

VI. Opieka zdrowotna

Obywatel Ukrainy, którego pobyt na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej jest uznawany za legalny na podstawie Ustawy jest uprawniony do opieki medycznej udzielanej na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej obejmującej świadczenia opieki zdrowotnej na zasadach i w zakresie, w jakim osobom objętym obowiązkowym lub dobrowolnym ubezpieczeniem zdrowotnym przysługuje prawo do świadczeń na podstawie ustawy z dnia 27 sierpnia 2004 r. o świadczeniach opieki zdrowotnej finansowanych ze środków publicznych, z wyłączeniem leczenia uzdrowiskowego i rehabilitacji uzdrowiskowej, a także podania produktów leczniczych wydawanych świadczeniobiorcom w ramach programów polityki zdrowotnej ministra właściwego do spraw zdrowia.

Świadczenia opieki zdrowotnej, o których mowa powyżej, są udzielane przez świadczeniodawców na podstawie umów o udzielanie świadczeń opieki zdrowotnej oraz przez apteki na podstawie umów na realizację recept, zawartych z Narodowym Funduszem Zdrowia. Koszty świadczeń opieki zdrowotnej są rozliczane ze świadczeniodawcami oraz aptekami przez Narodowy Fundusz Zdrowia.

VII. Ubezpieczenie społeczne

Ustawa nie wprowadza szczególnych przepisów dotyczących podleganiu ubezpieczeniu emerytalnemu i rentowemu, a zatem zastosowanie mają aktualnie obowiązujące zasady.

1. Obowiązkowo ubezpieczeniami emerytalnym i rentowymi będą objęci obywatele Ukrainy, posiadający m.in. status:
   • pracownika,
   • zleceniobiorcy,
   • osoby, prowadzącej pozarolniczą działalność gospodarczą,
   • duchownego,
   • osoby, która pobiera zasiłek dla bezrobotnych,
   • osoby, które są na urlopach wychowawczych lub pobierają zasiłek macierzyński albo zasiłek w wysokości zasiłku macierzyńskiego,
2. Osoby, które nie spełniają warunków do objęcia obowiązkowo ubezpieczeniami emerytalnym i rentowymi, mają prawo przystąpić do tych ubezpieczeń dobrowolnie.
3. Obowiązkowo ubezpieczeniu chorobowemu podlegają osoby objęte obowiązkowo ubezpieczeniami emerytalnym i rentowymi, które są pracownikami. Dobrowolnie (na swój wniosek) do ubezpieczenia chorobowego mogą przystąpić osoby, które są objęte obowiązkowo ubezpieczeniami emerytalnym i rentowymi, m.in.: prowadzące pozarolniczą działalność gospodarczą, wykonujące pracę na podstawie umowy zlecenia lub umowy agencyjnej.

VIII. Opodatkowanie

1. Ustawa nie wprowadza szczególnych przepisów dotyczących dochodu uzyskanego przez obywateli Ukrainy, a zatem zastosowanie mają aktualnie obowiązujące zasady.
2. Przepisy w Ustawie, na które warto zwrócić uwagę to:
   • zwolnienie od podatku dochodowego pomocy humanitarnej otrzymanej w okresie od dnia 24 lutego 2022 r. do dnia 31 grudnia 2022 r. przez podatników będących obywatelami Ukrainy, którzy w tym okresie przybyli z terytorium Ukrainy, na skutek toczących się na tym terytorium działań wojennych, na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej.
   • zwolnione są od podatku dochodowego są świadczenia pieniężne przyznane podmiotom, w szczególności osobom fizycznym prowadzącym gospodarstwo domowe, które zapewniły zakwaterowanie i wyżywienie obywatelom Ukrainy, na podstawie umowy zawartej z gminą nie dłużej niż za okres 60 dni. Okres wypłaty świadczenia może być przedłużony w szczególnie uzasadnionych przypadkach. Rada Ministrów określi, w drodze rozporządzenia, maksymalną wysokość świadczenia pieniężnego oraz warunki jego przyznawania i przedłużania jego wypłaty, uwzględniając liczbę obywateli Ukrainy napływających na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej, sytuację ludności cywilnej i perspektywy zakończenia działań wojennych na terytorium Ukrainy oraz względy humanitarne, a także biorąc pod uwagę aktualną sytuację budżetu państwa i stan finansów publicznych.

IX. Świadczenia socjalne

Każdy obywatel Ukrainy, przebywający na terytorium Polski legalnie zgodnie z przepisami analizowanej ustawy, będzie miał prawo do następujących świadczeń socjalnych:

• świadczeń rodzinnych (m.in. do zasiłku rodzinnego, świadczeń opiekuńczych czy jednorazowej zapomogi z tytułu urodzenia się dziecka, tzw. becikowe, o których mowa w ustawie z dnia 28 listopada 2003 r. o świadczeniach rodzinnych);
• świadczenia wychowawczego w wysokości 500 PLN (o którym mowa w ustawie z dnia 11 lutego 2016 r. o pomocy państwa w wychowywaniu dzieci, tzw. 500+);
• świadczenia na dobry start w wysokości jednorazowej wypłaty kwoty 300 PLN (o którym mowa w przepisach wydanych na podstawie art. 187a ustawy z dnia 9 czerwca 2011 r. o wspieraniu rodziny i systemie pieczy zastępczej);
• rodzinnego kapitału opiekuńczego, w wysokości do 12.000 PLN na drugie i każde kolejne dziecko (o którym mowa w ustawie z dnia 17 listopada 2021 r. o rodzinnym kapitale opiekuńczym);
• dofinansowania obniżenia opłaty rodzica za pobyt dziecka w żłobku, klubie dziecięcym lub u dziennego opiekuna w wysokości do 400 PLN miesięcznie (o którym mowa w ustawie z dnia 4 lutego 2011 r. o opiece nad dziećmi w wieku do lat 3, tzw. żłobkowe).

Powyższe świadczenia będą przysługiwać co do zasady pod warunkiem, że obywatel Ukrainy będzie na terytorium Polski zamieszkiwać z dziećmi.

Dodatkowo, ustalając prawo do świadczeń uzależnionych od kryterium dochodowego, przy ustalaniu dochodu rodziny w przeliczeniu na osobę nie będzie uwzględniać się członka rodziny, który, zgodnie z oświadczeniem osoby ubiegającej się o te świadczenia, nie przebywa na terytorium Polski (przykładowo ojca dziecka, który pozostał w Ukrainie).

Prawo do powyżej opisanych świadczeń, będzie przysługiwać, począwszy od miesiąca, w którym wpłynął wniosek, nie wcześniej niż od miesiąca, w którym obywatel ten został wpisany do rejestru Straży Granicznej, a w przypadku świadczeń przysługujących na dziecko – również dziecko zostało wpisane do tego rejestru.

W celu uzyskania dostępu do wyżej opisanych świadczeń konieczne jest posiadanie przez wnioskodawcę jak i dziecko przypadku świadczeń przysługujących na nie numeru PESEL.

X. Dostęp do żłobków, przedszkoli i szkół

Obowiązek szkolny

Osoby niebędące obywatelami polskimi korzystają z nauki i opieki w publicznych przedszkolach na warunkach dotyczących obywateli polskich (zgodnie z art. 165 ust. 1 ustawy Prawo oświatowe).

Podobnie na podstawie art. 165 ust. 2 wyżej cytowanej ustawy Prawo oświatowe osoby niebędące obywatelami polskimi, podlegające obowiązkowi nauki, korzystają z nauki i opieki w publicznych szkołach ponadpodstawowych na warunkach dotyczących obywateli polskich do ukończenia 18 lat lub ukończenia szkoły ponadpodstawowej.

Zwiększenie liczby dzieci w klasach i oddziałach przedszkolnych

Wobec obywateli Ukrainy, którzy przebywają na terytorium Polski legalnie, zgodnie z przepisami analizowanej ustawy nie będą miały zastosowania limity dotyczące liczby dzieci w żłobkach, przedszkolach jak i szkołach.

Zgodnie z obowiązującymi do tej pory przepisami liczba dzieci w oddziale przedszkola wynosiła 25. Nowe przepisy dopuszczają przyjęcie trzech dodatkowych dzieci z Ukrainy. Podobne rozwiązanie zostanie wprowadzone w odniesieniu do klas I, II lub III publicznej szkoły podstawowej. Przepisy dopuszczają możliwość zwiększenia liczby uczniów w tych klasach powyżej 25 osób - o 4 uczniów będących obywatelami Ukrainy (dopuszczalna liczba uczniów w tych oddziałach nie może przekraczać 29).

Dodatkowo, w celu zapewnienia kształcenia, wychowania i opieki nad dziećmi i uczniami będącymi obywatelami Ukrainy, których pobyt na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej jest uznawany za legalny, będą mogły być tworzone inne lokalizacje prowadzenia zajęć dydaktycznych, wychowawczych i opiekuńczych podporządkowane organizacyjnie szkołom lub przedszkolom.

Pytania praktyczne

1. Czy obywatel Ukrainy przekraczając granicę Polski ma występować o ochronie międzynarodową (status uchodźcy) jeśli ma szansę na zatrudnienie w Polsce?

Obywatel Ukrainy przybywający do Polski nie powinien co do zasady występować o ochronę międzynarodową (status uchodźcy oraz ochrona uzupełniająca).

O ochronę międzynarodową może wystąpić osoba, która została zmuszona ze względu na prześladowania do ucieczki ze swojego kraju i nie ma możliwości ubiegania się w nim o ochronę jej praw. Z przepisów prawa nie wynika, aby stan wojny i ucieczka przed wojną była podstawą do ubiegania się o przewidzianą ochronę międzynarodową. Po uzyskaniu ochrony międzynarodowej obcokrajowiec ma prawo wykonywać pracę bez dodatkowego zezwolenia na pracę, jednak procedura ta jest czasochłonna. Stąd też, gdy Ukrainiec ma szansę na zatrudnienie w Polsce lepszym rozwiązaniem jest rozpoczęcie procedury związanej z legalizacją pobytu oraz legalizacją pracy.

W związku z powyższym, zalecamy skorzystanie z możliwości przewidzianych w komentowanej Ustawie.

2. Czy Ustawa obejmuje osoby innych narodowości uciekające do Polski przed wojną?

Ustawa określa zasady zalegalizowania pobytu w Polsce:

• obywateli Ukrainy, którzy przybyli bezpośrednio z terytorium Ukrainy w związku z prowadzonymi na terytorium tego państwa działaniami wojennymi,
• obywateli Ukrainy posiadających Kartę Polaka, którzy wraz z najbliższą rodziną z powodu działań wojennych przybyli na terytorium Polski, a także
• nieposiadającego obywatelstwa ukraińskiego małżonków obywateli Ukrainy, o ile przybyli oni na terytorium Polski bezpośrednio z terytorium Ukrainy w związku z działaniami wojennymi prowadzonymi na terytorium tego państwa.

Tym samym przepisy Ustawy tylko w wyjątkowych wypadkach będą dotyczyć osób nieposiadających obywatelstwa ukraińskiego (tj. nieposiadających obywatelstwa ukraińskiego małżonków obywateli Ukrainy).

3. Czy obywatel/ka Ukrainy przebywający w Polsce przed wybuchem wojny także może skorzystać ze specustawy?

Obywatele Ukrainy legalnie przebywający na terytorium Polski będą mogli skorzystać z przewidzianej Ustawą uproszczonej procedury legalizacji pracy (patrz wyżej) oraz z możliwości wykonywania w Polsce działalności gospodarczej na takich samych zasadach jak obywatele Polscy, tj.

1. Podmiot powierzający wykonywanie pracy powiadomi w terminie 14 dni od dnia podjęcia pracy przez obywatela Ukrainy powiatowy urząd pracy właściwy ze względu na siedzibę lub miejsce zamieszkania podmiotu o powierzeniu wykonywania pracy temu obywatelowi
2. Podjęcie i wykonywanie działalności gospodarczej na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej może się odbywać na takich samych zasadach jak obywateli polskich, pod warunkiem uzyskania przez obywatela Ukrainy numeru PESEL.

4. Jaki jest status obywateli Ukrainy mieszkających i pracujących w Polsce przed wybuchem wojny, którym wygasa wkrótce prawo pobytu lub zezwolenie na pracę?

• Jeżeli ostatni dzień okresu pobytu obywatela Ukrainy na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej na podstawie wizy krajowej przypadnie w okresie od dnia 24 lutego 2022 r., okres pobytu na podstawie tej wizy oraz okres ważności tej wizy mają ulec przedłużeniu z mocy prawa do dnia 31 grudnia 2022. Wiza krajowa w okresie przedłużenia okresu pobytu oraz okresu ważności nie uprawnia jednak do przekraczania granicy. Zakaz przekraczania granicy nie ma zastosowania do kierowcy będącego obywatelem Ukrainy wykonującego międzynarodowy transport drogowy w rozumieniu art. 4 pkt 2 ustawy z dnia 6 września 2001 r. o transporcie drogowym (Dz. U. z 2022 r. poz. 180 i 209) lub niezarobkowy międzynarodowy przewóz drogowy w rozumieniu art. 4 pkt 6 tej ustawy.
• W stosunku do obywateli Ukrainy przebywających w Polsce na podstawie pozwolenia na pobyt czasowy, jeżeli ostatni dzień okresu ważności tego zezwolenia przypadnie po 24 lutego 2022 r., okres ważności tego zezwolenia ulega przedłużeniu z mocy prawa do dnia 31 grudnia 2022 r.
• Jeżeli termin do opuszczenia przez obywatela Ukrainy terytorium Rzeczypospolitej Polskiej, o którym mowa w art. 299 ust. 6 ustawy z dnia 12 grudnia 2013 r. o cudzoziemcach, przypada w okresie od dnia 24 lutego 2022 r., ulega on przedłużeniu z mocy prawa o okres 18 miesięcy.
• Jeżeli termin dobrowolnego powrotu, o którym mowa w art. 315 ust. 1 ustawy z dnia 12 grudnia 2013 r. o cudzoziemcach, określony w decyzji wydanej wobec obywatela Ukrainy, przypada w okresie od dnia 24 lutego 2022 r., ulega on przedłużeniu z mocy prawa o okres 18 miesięcy.
• Jeżeli ostatni dzień okresu ważności:

1. kart pobytu,
2. polskich dokumentów tożsamości obywatela Ukrainy,
3. dokumentów „zgoda na pobyt tolerowany" – wydanych obywatelom Ukrainy przypada w okresie od dnia 24 lutego 2022 r., ulega on przedłużeniu z mocy prawa o okres 18 miesięcy. Karta pobytu w okresie, na jaki uległ przedłużeniu okres jej ważności na tej podstawie, nie uprawnia do przekraczania granicy.

• Jeżeli ostatni dzień dopuszczalnego okresu pobytu obywatela Ukrainy na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej:
  1. na podstawie wizy Schengen wydanej przez organ polski,
  2. na podstawie wizy wydanej przez inne państwo obszaru Schengen,
  3. na podstawie dokumentu pobytowego, o którym mowa w art. 1 ust. 2 lit. a rozporządzenia Rady (WE) nr 1030/2002 z dnia 13 czerwca 2002 r. ustanawiającego jednolity wzór dokumentów pobytowych dla obywateli państw trzecich (Dz. Urz. UE L 157 z 15.06.2002, str. 1, z późn. zm.6) wydanego przez właściwy organ innego państwa obszaru Schengen, albo innego dokumentu pobytowego wydanego przez organ tego państwa, uprawniającego do podróży po terytorium innych państw tego obszaru,
  4. w ramach ruchu bezwizowego – przypada w okresie od dnia 24 lutego 2022 r., a pobyt ten rozpoczął się przed tym dniem, jego pobyt na tym terytorium uznaje się za legalny przez okres 18 miesięcy.

Artykuł w wersji ukraińskiej do pobrania tutaj.