26 kwietnia 2023 r. Komisja Europejska przedstawiła propozycję dyrektywy i rozporządzenia, które mają zmienić i zastąpić obecne przepisy farmaceutyczne. Proponowana reforma unijnego prawa farmaceutycznego wprowadzi istotne zmiany w cyklu życia produktów leczniczych, począwszy od ich wprowadzenia na rynek, aż do momentu wycofania. Nowe przepisy będą miały wpływ na wszystkie etapy cyklu życia produktu farmaceutycznego i obejmą wszystkie przepisy oprócz tych, dotyczących sfałszowanych produktów leczniczych, homeopatycznych produktów leczniczych, tradycyjnych ziołowych produktów leczniczych oraz reklamy produktów leczniczych.

Aktualnie projekt reformy znajduje się na etapie przygotowawczym w Parlamencie Europejskim i oczekuje na opinie sprawozdawców oraz zgłaszanie poprawek przez komisje, w tym przedmiotowo właściwą Komisję Ochrony Środowiska Naturalnego, Zdrowia Publicznego i Bezpieczeństwa Żywności.

Nowe przepisy będą miały zastosowanie po upływie 18 miesięcy od ich wejścia w życie, które nastąpi dwudziestego dnia po ich opublikowaniu w Dzienniku Urzędowym Unii Europejskiej.

Cele reformy

Celem reformy jest uproszczenie i dostosowanie ram prawnych tak, aby odzwierciedlały one najnowsze osiągnięcia w dziedzinie nauki i technologii przy jednoczesnym zmniejszeniu wpływu produktów leczniczych na środowisko. Zmiany mają zapewnić wysoki poziom zdrowia publicznego poprzez harmonizację rynku wewnętrznego, terminowy i sprawiedliwy dostęp do bezpiecznych, skutecznych i niedrogich leków, zwiększenie bezpieczeństwa dostaw, wspieranie innowacji i konkurencyjności oraz uczynienie leków bardziej przyjaznymi dla środowiska.

Dowody naukowe wskazują, że produkcja, stosowanie i niewłaściwe usuwanie leków negatywnie wpływają na środowisko. Problem stanowi rosnąca ilość farmaceutyków i ich metabolitów w surowych i oczyszczonych ściekach oraz w wodach powierzchniowych, co zwiększa zagrożenie przedostawania się tych substancji do środowiska oraz skażenia go. Ponadto, poważnym zagrożeniem jest oporność mikroorganizmów na środki przeciwdrobnoustrojowe (AMR).

W ramach wcześniejszych zobowiązań zawartych w strategicznym podejściu Unii Europejskiej do substancji farmaceutycznych w środowisku, reforma ma zapewnić, że produkcja leków stanie się bardziej ekologiczna. Zmiany w przepisach mają wzmocnić również ocenę ryzyka ekologicznego leków (ERA), która jest obecnie obowiązkowa dla wszystkich firm farmaceutycznych wprowadzających wyroby medyczne na rynek UE. Jeśli firma farmaceutyczna nie przedstawi prawidłowo oceny ryzyka dla środowiska oraz nie podejmie odpowiednich działań w celu zmniejszenia tego ryzyka, to dopuszczenie leku do obrotu może zostać odrzucone zgodnie z nowymi przepisami.

Zaostrzenie wymagań dotyczących oceny ryzyka środowiskowego (ERA)

Jednym z kluczowych aspektów reformy jest wzmocnienie oceny ryzyka środowiskowego (ERA) leków w celu ograniczenia potencjalnego negatywnego wpływu substancji farmaceutycznych na środowisko i zdrowie publiczne.

W świetle nowych przepisów, wprowadzane na rynek UE produkty lecznicze zawierające lub składające się z organizmów zmodyfikowanych genetycznie (GMO) będą musiały mieć przeprowadzoną ERA w celu identyfikacji i oceny potencjalnych niekorzystnych skutków dla zdrowia ludzkiego i środowiska naturalnego. Wymóg ten został określony w art. 2 ust. 2 dyrektywy 2001/18/WE, a jego wdrożenie jest szczegółowo opisane w zmienionej dyrektywie 2001/83/WE.

Zgodnie z wymaganiami określonymi w zmienionej dyrektywie i rozporządzeniu, ERA powinna składać się z:

1. Identyfikacji potencjalnych zagrożeń: Produkty lecznicze lub jakiekolwiek ich składniki lub inne komponenty należy zidentyfikować, jeśli są to substancje PBT, vPvB, PMT, vPvM lub związki endokrynnie czynne (EDC).
2. Proponowanych środków ograniczających ryzyko w celu uniknięcia lub ograniczenia emisji do powietrza, wody i gleby zanieczyszczeń wymienionych w odpowiednich dyrektywach UE.
3. Oceny ryzyka wzrostu oporności na środki przeciwdrobnoustrojowe w środowisku, która musi objąć stosowanie i usuwanie produktu w odniesieniu do całego łańcucha dostaw produkcyjnych w UE i poza nią.

ERA musi również bez zbędnej zwłoki zostać uaktualniona o nowe informacje dotyczące wszelkich istotnych danych pochodzących z monitorowania środowiska, badań ekotoksyczności, nowych lub uaktualnionych ocen ryzyka prowadzonych zgodnie z wymaganiami określonymi w innych przepisach unijnych oraz faktów dotyczących oceny narażenia środowiska.

Nowe przepisy wprowadzą również obowiązki dla produktów leczniczych dopuszczonych do obrotu przed 30 października 2005 r., dla których zostanie ustanowiony program oceny ryzyka środowiskowego. Podmioty odpowiedzialne (MAH) produktów leczniczych, które zostaną objęte programem oceny ryzyka środowiskowego, będą zobowiązane do przedłożenia właściwej agencji ERA tych produktów.

W przypadku produktów leczniczych zawierających organizmy modyfikowane genetycznie (GMO), ERA musi zawierać:

• opis GMO i jego modyfikacji,
• identyfikację i charakterystykę zagrożeń dla środowiska naturalnego, zwierząt i zdrowia ludzkiego,
• charakterystykę narażenia,
• charakterystykę ryzyka oraz strategie minimalizacji ryzyka, w tym środki ograniczające kontakt z produktem leczniczym,
• sprawozdanie z oceny ryzyka dla środowiska naturalnego przygotowane na podstawie informacji określonych w dyrektywie 2001/18/WE oraz
• odpowiednie środki w celu informowania społeczeństwa o podejmowanych działaniach.

Po wydaniu pozwolenia na wprowadzenie produktu leczniczego na rynek, MAH może zostać zobowiązany przez Europejską Agencję Leków do przeprowadzenia badania oceny ryzyka środowiskowego, które ma na celu zbadanie ryzyka dla środowiska lub zdrowia publicznego w związku z uwolnieniem leku do środowiska.

Konsekwencje niespełnienia wymogów

Niedopełnienie powyższych obowiązków będzie skutkować odmową wydania zgody albo nałożeniem zakazu wprowadzania produktu leczniczego do obrotu na terenie Unii Europejskiej. Odmowa wydania scentralizowanego pozwolenia na dopuszczenie do obrotu może nastąpić, jeśli wymogi przedstawione powyżej nie zostaną spełnione przez produkt lub zostanie wykazany niekorzystny stosunek korzyści do ryzyka, jakość, bezpieczeństwo lub skuteczność produktu nie zostaną dostatecznie udokumentowane, dokumentacja będzie nieprawidłowa, ERA będzie niekompletna lub niewystarczająca, a oznakowanie i opakowanie nie będą zgodne z unijnymi normami. Ponadto, pozwolenie na dopuszczenie do obrotu może zostać zawieszone lub cofnięte, jeżeli istnieje poważne zagrożenie dla środowiska lub zdrowia publicznego. Właściwe organy mogą również zakazać dostaw lub wycofać produkt z rynku w przypadku stwierdzenia któregokolwiek z wyżej wymienionych problemów lub niespełnienia wymogów dotyczących produkcji lub kontroli. Jednakże w wyjątkowych okolicznościach właściwy organ może zezwolić w okresie przejściowym na dostarczanie produktu pacjentom, którzy są już nim leczeni.

Wpływ na przedsiębiorstwa farmaceutyczne

W wyniku zmian legislacyjnych, firmy farmaceutyczne będą musiały przeprowadzać oceny ryzyka środowiskowego (ERA) dla swoich produktów i wprowadzać działania ograniczające ryzyko dla środowiska naturalnego. Niezastosowanie się do nowej dyrektywy i rozporządzenia może skutkować nałożeniem kar i utratą reputacji. Jednakże zmiany te pomogą również chronić środowisko i zdrowie publiczne poprzez zapewnienie, że produkty lecznicze są bezpieczne w użyciu i nie mają negatywnego wpływu na środowisko.

Opracowanie i wprowadzenie leków na rynek UE, które będą zgodne z tymi wymogami może oznaczać konieczność poniesienia dodatkowych kosztów oraz poświęcenia większej ilości czasu na opracowanie i wprowadzenie ich na rynek przez producentów i firmy farmaceutyczne. Można to zilustrować na następujących przykładach:

• Producent leku zawierającego substancję PBT może być zobowiązany do przeprowadzenia ERA w celu zidentyfikowania potencjalnych zagrożeń dla środowiska i zdrowia ludzkiego. Aby osiągnąć ten cel, firma będzie musiała zainwestować w badania i rozwój nowych technologii, aby znaleźć mniej szkodliwe zamienniki tych substancji lub wprowadzić środki łagodzące ryzyko ich emisji do powietrza, wody i gleby.
• W przypadku leków i biofarmaceutyków opartych na GMO firma może być zmuszona do zainwestowania w środki ograniczające kontakt z lekiem, wdrożenia strategii minimalizacji ryzyka oraz przygotowania raportu ERA dla swojego produktu w celu informowania społeczeństwa o podejmowanych działaniach.
• Producent antybiotyków może być zmuszony do przeprowadzenia oceny ryzyka wzrostu oporności mikroorganizmów na środki przeciwdrobnoustrojowe w środowisku w związku ze stosowaniem i utylizacją produktu dla całego łańcucha dostaw produkcyjnych w UE i poza nią. W tym celu niezbędne mogą okazać się środki ograniczające wpływ antybiotyku na środowisko i zdrowie publiczne, takie jak odpowiednie protokoły utylizacji i oczyszczania ścieków.

Rekomendacje

Aby być lepiej przygotowanym na przyszłe zmiany legislacyjne, producenci i dystrybutorzy leków powinni:

• Przeprowadzić wewnętrzną ocenę obecnych praktyk i procedur w celu określenia, czy są one zgodne z nowym prawem UE.
• Zapewnić wzmocnienie procesów ERA oraz wdrożenie środków ograniczających ryzyko, aby uniknąć negatywnego wpływu na środowisko i zdrowie publiczne.
• Przeprowadzić badanie oceny ryzyka środowiskowego po wydaniu pozwolenia w celu dalszego zbadania ryzyka dla środowiska lub zdrowia publicznego w związku z uwolnieniem produktu leczniczego do środowiska.
• Zapewnić, że dokumentacja, oznakowanie i opakowanie są zgodne z nowymi przepisami, aby uniknąć wydania odmowy lub zakazu dopuszczenia do obrotu produktu leczniczego.
• Przygotować się na ewentualne zawieszenie lub cofnięcie pozwolenia na dopuszczenie do obrotu, jeśli zostanie wykazane, że lek stwarza poważne ryzyko dla środowiska lub zdrowia publicznego.